Ngày 6/11, hội nghị thượng đỉnh Trung Á - Mỹ đã được tổ chức tại Washington theo định dạng C5+1 nhân dịp kỷ niệm 10 năm hình thành giữa Mỹ và 5 quốc gia khu vực này gồm gồm Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan.

Đây là cuộc họp thượng đỉnh thứ hai theo định dạng này sau cuộc họp đầu tiên diễn ra vào tháng 9/2023 tại New York, được coi là bước ngoặt chuyển từ đối thoại chủ yếu mang tính biểu tượng sang các thỏa thuận hợp tác thực tế, khai thác tiềm năng của cả hai bên.

Hàng loạt hợp đồng được ký kết

Không giống như hội nghị thượng đỉnh năm 2023, kết thúc bằng một tuyên bố chung với những lời lẽ hoa mỹ, Hội nghị thượng đỉnh Washington lần này đi vào các hợp tác thực chất, các bên đã tập trung vào mối quan hệ song phương.

Một gói hợp đồng cung cấp 37 máy bay Boeing cho các hãng hàng không Trung Á gồm 15 chiếc cho Air Astana của Kazakhstan, 14 chiếc cho Somon Air của Tajikistan, 8 chiếc cho Uzbekistan Airways. Các hợp đồng, theo Tổng thống Mỹ Donald Trump, sẽ tăng cường quan hệ đối tác chiến lược với khu vực.

Phái đoàn Kazakhstan đã ký hơn 30 thỏa thuận với các công ty Mỹ trị giá hơn 17 tỷ USD, Uzbekistan đã ký một thỏa thuận thương mại và kinh tế với Mỹ trị giá 135 tỷ USD và đồng ý cùng phát triển các mỏ kim loại đất hiếm.

Một loạt thỏa thuận mua bán đã được ký kết tại hội nghị thượng đỉnh giữa Tổng thống Mỹ Trump và nguyên thủ các nước Trung Á tại Washington, D.C. ngày 6/11/2025 (Ảnh: The White House)

Ông Trump ghi nhận tầm quan trọng đặc biệt của Kazakhstan. Kazakhstan và Mỹ đã ký 30 thỏa thuận hợp tác với các công ty Mỹ trị giá 17 tỷ USD, trong đó có các hợp đồng khai thác và cung cấp đất hiếm và uranium cần thiết để phát triển năng lượng hạt nhân và công nghiệp quân sự của Mỹ.

Một thỏa thuận mua đầu máy xe lửa chở hàng của Mỹ 4 tỷ USD đã được ký kết và đồng ý hợp tác khai thác dầu tại các mỏ Tengiz và Karachaganak.

Về chính trị, Astana quyết định tham gia thỏa thuận Abraham về việc bình thường hóa quan hệ với Israel. Kazakhstan và Israel đã thiết lập quan hệ ngoại giao năm 1992, nhưng việc Astana tuyên bố gia nhập thoả thuận này, theo Phó Tổng thống Mỹ JD Vance, sẽ "tạo ra một động lực lớn cho các nước khác tham gia thỏa thuận Abraham, và đây là một hành động tuyệt vời của tình hữu nghị và là một dấu hiệu tuyệt vời cho thấy các thỏa thuận Abraham đang tồn tại và thịnh vượng."

Uzbekistan, ngoài cam kết mua máy bay Boeing 787-9 Dreamliner của Mỹ, thỏa thuận thương mại và đầu tư lớn nhất đã được ký kết. Theo thỏa thuận, Tashkent sẽ đầu tư vào nền kinh tế Mỹ và mua các sản phẩm của Mỹ trị giá khoảng 35 tỷ USD trong vòng 3 năm và đồng ý thực hiện các dự án chung trị giá 100 tỷ USD trong 10 năm tới, trong đó có hợp tác trong lĩnh vực đất hiếm, hàng không, ô tô, cơ sở hạ tầng và công nghệ thông tin và các ngành công nghiệp chủ chốt của Mỹ.

Hai bên đã ký hợp đồng Uzbekistan sẽ mua 22 máy bay Boeing 787 Dreamliner trị giá 8,5 tỷ USD.

Tổng thống Kyrgyzstan Sadyr Zhaparov cho biết hai nước thoả thuận hợp tác trong lĩnh vực công nghệ, tài chính và trí tuệ nhân tạo. Trong khi đó, Tổng thống Tajikistan Emomali Rahmon thỏa thuận với Tổng thống Trump tăng cường quan hệ thương mại, kinh tế và đầu tư, mở rộng hợp tác trong khai thác và chế biến khoáng sản.

Đất hiếm là trọng tâm

Mỹ đang tìm cách tăng cường ảnh hưởng của mình ở Trung Á. Các vấn đề hợp tác kinh tế, môi trường, phát triển kỹ thuật số, hợp tác vận tải, hậu cần cũng như trong lĩnh vực an ninh và năng lượng đã được đưa vào chương trình nghị sự. Các biện pháp nhằm tăng cường trao đổi thương mại và đầu tư cũng là một trong các chủ đề chính được đưa ra thảo luận giữa Tổng thống Trump với các nhà lãnh đạo Trung Á.

Mỹ cần tài nguyên thiên nhiên vốn có nhiều ở khu vực, đặc biệt là kim loại đất hiếm, uranium và dầu mỏ cần thiết cho ngành công nghiệp năng lượng hạt nhân và tổ hợp quốc phòng của mình, nên chủ đề quan trọng nhất của Hội nghị là sự quan tâm của Washington đối với các nguồn khoáng sản ở Trung Á.

Đất hiếm là một trong những nội dung quan trọng trong hội nghị C5+1

Kazakhstan là nước đứng đầu thế giới về sản xuất uranium, cung cấp gần 40% sản lượng thế giới vào năm 2024. Uzbekistan cũng là một trong năm quốc gia sản xuất lớn nhất nguyên liệu này và 20 quốc gia hàng đầu về trữ lượng vàng.

Nếu tính gộp lại, cả hai nước cung cấp hơn 1/2 lượng uranium của thế giới cần thiết cho năng lượng hạt nhân của Mỹ. Bất chấp các lệnh trừng phạt chống Moscow, Mỹ vẫn mua uranium từ Nga, chiếm 27% tổng số Uranium được làm giàu sử dụng cho các nhà máy điện hạt nhân của Mỹ. Mỹ đang tính mua uranium của các nướcTrung Á để giảm bớt sự phụ thuộc vào thị trường Nga.

Turkmenistan là nước xuất khẩu khí đốt lớn trên thế giới. Kyrgyzstan có hơn 25 loại khoáng sản và Tajikistan có trữ lượng đáng kể các kim loại đất hiếm như tantali, xeri và praseodymium.

Ngoài ra, khu vực này rất giàu đất hiếm, vonfram, đồng và vàng. Chính quyền Trump tìm cách đa dạng hóa chuỗi cung ứng các nguồn tài nguyên này để giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc, nước đang kiểm soát 70% thị trường đất hiếm.

Mỹ muốn giảm vai trò Nga, Trung ở khu vực?

Theo các nhà phân tích chính trị, một mục tiêu quan trọng khác của Mỹ là tìm cách làm suy yếu vị thế của Nga và Trung Quốc ở khu vực. Thông qua hội nghị thượng đỉnh này, Tổng thống Trump tìm cách tách các đối thủ địa chính trị của Mỹ ở Trung Á là Trung Quốc và Nga, thậm chí cả Thổ Nhĩ Kỳ và Liên minh châu Âu (EU). Do đó, Mỹ muốn thể hiện mình là một người chơi quan trọng trong khu vực. Ngoài các vấn đề kinh tế, các bên tại cuộc họp ngày 6/11 có thể đã nêu ra vấn đề về khả năng Mỹ mở các căn cứ quân sự của Mỹ trong khu vực.

Để tỏ thiện chí và tranh thủ quan hệ với các nước Trung Á, trước hội nghị thượng đỉnh, một đề xuất hủy bỏ tu chính án Jackson-Vanik cho các quốc gia Trung Á đã được đệ trình lên Thượng viện Mỹ. Tu chính án Jackson-Vanik, được thông qua năm 1974, cấm cấp ưu đãi thương mại cho các quốc gia hạn chế di cư của công dân của họ, chủ yếu chống lại Liên Xô cũ. Các nước Trung Á giành được độc lập hơn 30 năm trước, nhưng những hạn chế này vẫn chưa được dỡ bỏ, cản trở buôn bán với Mỹ.

Hội nghị thượng đỉnh C5+1 giữa Mỹ và các nước Trung Á lần này thể hiện sự đổi mới đáng kể mối quan tâm của Mỹ trong khu vực.

Một trong các mục tiêu của Mỹ là tìm cách củng cố vị thế của mình ở Trung Á thông qua hợp tác trong kinh tế, năng lượng và an ninh, là những lĩnh vực lâu nay nằm dưới ảnh hưởng của Nga và Trung Quốc, nhằm tách các nước này khỏi Moscow và Bắc Kính.

Tuy nhiên, thực hiện mục tiêu này không dễ dàng. Đây là những nước cộng hoà thuộc Liên Xô cũ, có mối quan hệ lịch sử, văn hóa và hợp tác với Nga trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan là thành viên của tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO), một liên minh quân sự với Nga. Các nước Trung Á coi quan hệ hợp tác với Nga và Trung Quốc là lựa chọn mang tính chiến lược.

Tháng 10/2025, tại Hội nghị thượng đỉnh Nga – Trung Á lần thứ hai được tổ chức tại Dushanbe, Tajikistan, các bên đã thông qua một kế hoạch hành động chung. Tổng thống Nga Vladimir Putin khẳng định, Nga tiếp tục duy trì "quan hệ đối tác chiến lược và liên minh” với các nước Trung Á, đồng thời mở rộng các mối liên kết chính trị, kinh tế và nhân đạo.

Mặc dù trong điều kiện Nga bị cấm vận, kim ngạch thương mại Nga – Trung Á năm 2024 đạt hơn 47 tỷ USD, trong khi đầu tư của Nga tại khu vực vượt 20 tỷ USD, với khoảng 25.000 doanh nghiệp Nga đang hoạt động.

Các lĩnh vực hợp tác tập trung vào thương mại, tài chính, logistics và quản lý môi trường. Các bên đã thông qua Tuyên bố chung và Kế hoạch hành động 2025-2027 nhằm thúc đẩy quan hệ Đối tác toàn diện.

Về năng lượng, Nga hợp tác hiện đại hóa các nhà máy thủy điện thời Liên Xô, phát triển dự án điện hạt nhân công nghệ Nga, cùng đầu tư hơn 33 triệu USD cho các chương trình bảo vệ môi trường và nguồn nước, trong đó có việc khôi phục vùng biển Arral.

Moscow hiện cung cấp hơn 30% tổng ngoại thương ở Trung Á, khối lượng thanh toán bằng tiền tệ quốc gia với Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan tiếp tục tăng, vượt quá 80%. Nga cũng đầu tư vào các quốc gia trong khu vực. Năng lượng vẫn là trụ cột của sự hợp tác. Rosatom thực hiện các dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân ở Uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan. Tập đoàn này cũng đang thảo luận với Tajikistan về việc xây dựng một nhà máy điện hạt nhân lớn ở Tajikistan.

Quan hệ của Nga với các nước trong khu vực Trung Á được bảo đảm bằng các khung pháp lý vững chắc. Hơn 900 hiệp ước song phương và hiệp định liên chính phủ, 70% trong số đó liên quan đến hợp tác kinh tế đã được ký kết.

Các bên cũng hợp tác trong khuôn khổ Tổ chức Hợp tác Thương Hải (SCO), Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO) để tăng cường an ninh. Ngoài ra, Kazakhstan và Kyrgyzstan, cùng với Nga, Belarus và Armenia là thành viên của Liên minh kinh tế Á-Âu (EAEU). Tajikistan và Uzbekistan đang xem xét khả năng gia nhập khối này.

Với Trung Quốc, quan hệ của khu vực với Bắc Kinh là lựa chọn chiến lược của các nước Trung Á. Tại Hội nghị thượng đỉnh Trung Á - Trung Quốc lần thứ hai tổ chức tại Astana, Kazakhstan tháng 6 vừa qua, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cùng lãnh đạo 5 nước Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan một lần nữa nhấn mạnh vai trò ngày càng tăng của Trung Á trong việc hiện thực hóa các lợi ích chiến lược dài hạn của Trung Quốc cả về kinh tế và chính sách đối ngoại.

Hiệp ước về láng giềng tốt, hữu nghị và hợp tác vĩnh cửu, Tuyên bố Astana và 58 thỏa thuận thương mại đã được ký kết giữa các công ty Kazakhstan và Trung Quốc với số tiền hơn 24 tỷ USD.

Nhiều dự án hợp tác lớn đã được thỏa thuận trong khuôn khổ sáng kiến "Vành đai, Con đường", trong đó có các dự án cơ sở hạ tầng gồm tuyến đường sắt kết nối Trung Quốc - Kyrgyzstan - Uzbekistan và xây dựng nhánh thứ tư của đường ống dẫn khí đốt giữa Trung Quốc, Turkmenistan, Tajikistan, Kyrgyzstan và Uzbekistan.

Trung Quốc hiện là đối tác thương mại hàng đầu của Trung Á. Năm 2024, kim ngạch thương mại hai chiều đạt 94,8 tỷ USD và năm 2025 dự kiến sẽ đạt 100 tỷ USD. Tổng khối lượng đầu tư trực tiếp và cho vay từ Trung Quốc cho các nước Trung Á tính đến năm 2024 đã vượt quá 24 tỷ USD. Ngoài ra, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan và Uzbekistan còn là thành viên của SCO, gắn kết với Nga và Trung Quốc.

Một lĩnh vực quan trọng khác là hợp tác vận tải và hậu cần. Trung Á đóng một vai trò quan trọng như một trung tâm quá cảnh của Á-Âu. Khối lượng vận chuyển hàng hóa dọc theo các hành lang chính của khu vực sẽ tăng 1,5 lần vào năm 2030, lên tới 95 triệu tấn.

Mặt khác, Trung Quốc là nước có nền kinh tế lớn thứ hai thế giới có tốc độ phát triển nhanh, lại nằm sát các nước Trung Á là điều kiện hết sức thuận lợi cho hợp tác kinh tế, thương mại, đầu tư và an ninh. Hội nghị thượng đỉnh lần thứ hai "Trung Á - Trung Quốc" đánh dấu sự thay đổi về chất ltrong chương trình nghị sự khu vực.

Có thể nói, ý tưởng của Mỹ đưa Trung Á ra khỏi quỹ đạo của Nga và Trung Quốc là hết sức khó nếu không muốn nói là không thể thực hiện được, trong khi các nước Trung Á có lợi ích to lớn và quan hệ chặt chẽ với Nga và Trung Quốc mà Mỹ không thể thay thế được.

Kim ngạch thương mại của Mỹ với khu vực chỉ ở mức 7,2 tỷ USD, viện trợ của Mỹ cho các nước Trung Á chỉ là nhỏ giọt và đến nay không có dự án quy mô lớn nào của Mỹ được triển khai ở khu vực. Và một điều hết sức quan trọng là bản thân các nước Trung Á thông qua cơ chế C5+1 là đề nhằm đa dạng quan hệ chứ không phải để tách ra khỏi Nga và Trung Quốc.

* C5+1 gồm Mỹ và 5 nước Trung Á được thiết lập năm 2015 là một định dạng để mở rộng đối thoại và hợp tác giữa Mỹ và các nước Trung Á. Người đặt nền móng cho định dạng này là John Kerry, Ngoại trưởng Mỹ từ năm 2013 đến năm 2017. Mười năm qua, cơ chế này đã mang lại lợi ích cho cả hai bên thông qua hợp tác an ninh khu vực, tăng cường kết nối kinh tế và văn hóa, đồng thời thúc đẩy sự ổn định thông qua ngoại giao đa phương. Cho đến năm 2023, Nhà Trắng trong khuôn khổ C5+1 chỉ liên lạc với các quốc gia Trung Á ở cấp Bộ Ngoại giao. Hội nghị thượng đỉnh C5+1 đầu tiên được tổ chức tháng 9/2023 bên lề Đại hội đồng Liên Hợp Quốc ở New York. Tại hội nghị này nền tảng B5+1 được hình thành giữa Mỹ và các quốc gia Trung Á. Nền tảng mới, trong đó chữ B là viết tắt của Business, nhằm tăng cường hợp tác kinh tế lẫn nhau giữa những nước tham gia. Tuy nhiên, từ đó đến nay, quan hệ hợp tác giữa Mỹ và các nước Trung Á không phát triển. Sau khi trở thành Tổng thống nhiệm kỳ 2.0, ông Trump đã nâng cấp các cuộc gặp gỡ trực tiếp với các nhà lãnh đạo Trung Á tại Washington nhằm đưa các mối quan hệ hợp tác giữa Mỹ với các nước Trung Á đi vào chiều sâu.

Theo Đại sứ Nguyễn Quang Khai (Nguyên Đại sứ Việt Nam tại UAE, Iraq và một số nước Trung Đông) - ĐSPL