Ý kiến đầu tiên của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) về vấn đề biến đổi khí hậu đã đưa ra lập trường mạnh mẽ về nhiên liệu hóa thạch.

Tòa án có trụ sở tại The Hague tuyên bố rằng các quốc gia có nghĩa vụ theo luật pháp quốc tế phải đối phó với “mối đe dọa cấp bách mang tính sống còn” từ biến đổi khí hậu - một phán quyết được các quốc đảo nhỏ, những nơi chịu rủi ro cao nhất, ca ngợi là cột mốc quan trọng.

Phán quyết nhất trí của toàn thể thẩm phán đã vượt xa kỳ vọng, khi tòa án chỉ rõ trách nhiệm của các quốc gia trong việc bảo vệ môi trường khỏi các loại khí thải làm nóng hành tinh - xuất phát từ việc đốt nhiên liệu hóa thạch.

Ý kiến tư vấn của Tòa án Công lý Quốc tế về biến đổi khí hậu được coi là bước ngoặt trong cuộc chiến chống lại sự nóng lên toàn cầu. Ảnh: JOHN THYS/AFP

Tòa nhấn mạnh rằng việc không ngăn chặn những thiệt hại này - bao gồm cả việc khai thác, tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch, cấp phép thăm dò hay trợ cấp cho nhiên liệu hóa thạch - có thể cấu thành một “hành vi sai trái theo luật quốc tế” của quốc gia đó.

“Phán quyết này thực sự rất quan trọng”, Sophie Marjanac - Luật sư quốc tế chuyên về khí hậu và Giám đốc chiến lược pháp lý của Dự án Người gây ô nhiễm phải trả giá - một nhóm vận động vì công lý khí hậu, nhận định.

“Nó vượt ngoài những gì tôi mong đợi và thực sự đưa ra một số phát hiện mang tính đột phá”, bà nói với AFP.

Các ý kiến tư vấn của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) không mang tính ràng buộc pháp lý, nhưng chúng rất hiếm và được xem là có giá trị pháp lý cao, có ảnh hưởng lớn trong việc định hướng tòa án quốc gia, hệ thống pháp luật và hành vi của doanh nghiệp trên toàn thế giới.

Các vụ kiện chống lại các dự án nhiên liệu hóa thạch đang gia tăng - song song với đó là những vụ kiện do các quốc gia và công ty khởi xướng nhằm cản trở hoặc đảo ngược các hành động về biến đổi khí hậu.

Rủi ro pháp lý

Jorge Viñuales, người đã hỗ trợ soạn thảo yêu cầu xin ý kiến từ Tòa án, cho biết ngôn ngữ liên quan đến nhiên liệu hóa thạch trong bản ý kiến cuối cùng “đã vượt mức kỳ vọng ở tòa - điều này không hề đơn giản”.

Ông cho rằng cách diễn giải về trách nhiệm pháp lý đối với thiệt hại khí hậu rất có khả năng sẽ được các tòa án trong nước và quốc tế tiếp nhận.

“Nếu đúng như vậy, chúng có thể tạo ra những tác động sâu rộng”, Viñuales - giáo sư luật và chính sách môi trường tại Đại học Cambridge - nói với AFP.

Các công ty nhiên liệu hóa thạch và các quốc gia khai thác dầu khí có thể phớt lờ ICJ, “nhưng điều đó cũng có nguy cơ làm gia tăng rủi ro pháp lý và kiện tụng”, ông nói thêm.

Theo bà Marjanac, ý kiến tư vấn của ICJ có thể được viện dẫn trong nhiều bối cảnh pháp lý khác nhau - từ một vụ kiện nhằm ngăn chặn kế hoạch mở rộng mỏ than, một tranh chấp giữa nhà đầu tư tư nhân và nhà nước, cho đến quá trình đàm phán hợp đồng với các tổ chức tài chính đầu tư vào nhiên liệu hóa thạch.

“Nó có thể xuất hiện theo muôn hình vạn trạng, ở bất cứ nơi đâu. Thực sự mà nói, tầm ảnh hưởng của nó là vô hạn”, bà nhận định.

Điều này đặc biệt đúng tại những quốc gia có khả năng lồng ghép trực tiếp luật pháp quốc tế vào hiến pháp và hệ thống pháp lý quốc gia của họ. Dù vậy, mức độ ảnh hưởng sẽ tùy thuộc vào bối cảnh quốc gia cụ thể và cần thời gian để lan tỏa xuống các cấp thấp hơn.

Tại những quốc gia như Pháp, Mexico và Hà Lan - nơi luật pháp quốc tế có thể được lồng ghép trực tiếp vào hệ thống pháp lý quốc gia - các tòa án có thể buộc phải cân nhắc ý kiến tư vấn của ICJ khi xét xử các vụ kiện liên quan đến các dự án khai thác dầu khí.

Ngay cả ở các quốc gia theo hệ thống “hai nguyên tắc” (dualist states), nơi luật quốc tế không tự động trở thành luật trong nước, thì các tòa án hiến pháp và cơ quan lập pháp quốc gia vẫn thường xuyên thể hiện sự tôn trọng và tiếp thu một phần các quan điểm của ICJ, theo các chuyên gia nhận định.

Phán quyết này “là tiền đề cho các thách thức pháp lý đối với việc phê duyệt và cấp phép các dự án nhiên liệu hóa thạch mới”, bà Marjanac cho biết, đồng thời “gây khó khăn cho môi trường hoạt động của các tập đoàn dầu khí lớn”.

Tuyến phòng thủ pháp lý

Tòa án cũng đã “đưa ra những biện pháp nghiêm ngặt hơn đối với hoạt động kinh doanh nhiên liệu hóa thạch” và nhấn mạnh rằng chính phủ các nước không thể né tránh trách nhiệm đối với các công ty gây ô nhiễm nằm trong phạm vi quyền tài phán của họ, theo bà Joy Reyes từ Trường Kinh tế London (LSE).

“Các quốc gia sẽ phải thận trọng hơn trong việc cấp phép khai thác và hoạch định chính sách liên quan đến nhiên liệu hóa thạch, bởi điều đó có thể khiến họ đối mặt với trách nhiệm pháp lý trong tương lai”, bà Reyes - một chuyên gia về kiện tụng khí hậu - chia sẻ với AFP.

Phán quyết này cũng có thể trao thêm sức mạnh pháp lý cho các quốc gia nhỏ trong quá trình đòi bồi thường từ các nước gây ô nhiễm lớn, đồng thời giúp các quốc gia bị các tập đoàn nhiên liệu hóa thạch đe dọa kiện tụng có được tuyến phòng thủ mạnh mẽ hơn.

Giờ đây, các công ty dầu khí cũng sẽ khó có thể “khẳng định rằng họ có thể vận hành dự án nhiên liệu hóa thạch mà không gặp trở ngại”, ông Lorenzo Cotula - chuyên gia luật quốc tế - nói với AFP.

“Các quốc gia có nghĩa vụ pháp lý sẽ phải hành động rõ ràng hơn trong lĩnh vực này và nếu họ có thể trình bày điều đó trong các phiên xét xử tiềm năng, tôi nghĩ đó sẽ là một lập luận pháp lý rất vững chắc”, ông Cotula từ Viện Nghiên cứu Môi trường và Phát triển Quốc tế (IIED) cho biết.

Theo PTT