Mô hình Inclusive Business là gì?
Tại một xã miền núi hẻo lánh, anh Minh, một nông dân trồng rau, từng phải bán nông sản cho thương lái với giá bấp bênh. Cuộc sống gia đình anh luôn chật vật vì thu nhập thất thường. Thế rồi một doanh nghiệp thực phẩm tiếp cận, hướng dẫn anh kỹ thuật canh tác và ký hợp đồng thu mua dài hạn. Từ chỗ "được giúp đỡ", anh Minh nay trở thành đối tác trong chuỗi cung ứng của công ty. Thu nhập gia đình anh ổn định và tăng lên rõ rệt. Câu chuyện này minh họa cho mô hình kinh doanh mới mang tên Inclusive Business: khi doanh nghiệp chủ động kết nối những người thường bị bỏ lại phía sau vào hoạt động kinh doanh của mình, tạo lợi ích đôi bên.
Inclusive Business (kinh doanh bao trùm, viết
tắt IB) là mô hình kinh doanh kết hợp mục tiêu lợi nhuận với trách nhiệm xã hội
bằng cách huy động người thu nhập thấp tham gia vào chuỗi giá trị của doanh
nghiệp. Nói cách khác, những doanh nghiệp theo mô hình kinh doanh bao trùm sẽ
cung cấp hàng hóa, dịch vụ và sinh kế với tính thương mại bền vững cho những
người ở nhóm thu nhập thấp, đồng thời đưa họ trở thành một phần của chuỗi cung ứng
với vai trò như nhà cung ứng, nhân viên, nhà phân phối, hay khách hàng. Thay vì
coi người nghèo là đối tượng từ thiện, IB coi họ là đối tác kinh doanh bình đẳng:
doanh nghiệp đáp ứng nhu cầu của họ hoặc hỗ trợ họ tạo thu nhập, và đổi lại người
thu nhập thấp đóng góp vào thành công của doanh nghiệp. Điều này khác với cách
làm từ thiện thông thường. IB không hy sinh lợi nhuận mà ngược lại dùng chính
hoạt động kinh doanh có lãi để tạo tác động xã hội lâu dài. Nhờ vậy, các công
ty theo đuổi mô hình bao trùm đều phải đảm bảo việc tích hợp nhóm yếu thế nhưng
vẫn duy trì hiệu quả tài chính cho doanh nghiệp.
Một điểm cốt lõi của Inclusive Business là hướng tới nhóm
Base of the Pyramid (BoP), thuật ngữ chỉ cộng đồng thu nhập thấp chiếm đáy của
kim tự tháp kinh tế. Hiện nay khoảng 4,5 tỷ người trên thế giới sống với mức dưới
8 USD (theo sức mua tương đương) mỗi ngày. Đây là nhóm thường thiếu cơ hội tiếp
cận các dịch vụ và hàng hóa thiết yếu (nước sạch, điện, giáo dục, y tế…). Việc
chủ động tích hợp nhóm 4,5 tỷ người này vào hoạt động kinh doanh không chỉ giúp
cải thiện sinh kế cho họ, mà còn mở ra thị trường tiêu dùng trị giá khoảng 5
nghìn tỷ USD mỗi năm. Nói cách khác, mô hình bao trùm tạo ra "cầu nối"
giữa doanh nghiệp và cộng đồng nghèo, biến những người yếu thế từ "đối tượng
được giúp" thành "đối tác cùng có lợi" trong hệ sinh thái kinh
doanh.
Đặc điểm chính của Inclusive Business
Các tổ chức quốc tế (G20, IFC, UNDP…) đã chỉ ra bốn đặc điểm
chính giúp nhận diện một mô hình Inclusive Business điển hình:
Một là, tích hợp người thu nhập thấp một cách chủ động:
Doanh nghiệp bao trùm xác định rõ nhóm người nghèo hoặc yếu thế mà mình hướng tới,
và tích hợp họ trực tiếp vào hoạt động kinh doanh cốt lõi. Họ có thể tham gia với
vai trò nông dân cung cấp nguyên liệu, công nhân, nhân viên bán hàng, đại lý
phân phối hoặc khách hàng mục tiêu của doanh nghiệp. Mục đích là tạo tác động
xã hội tích cực một cách trực tiếp, như tăng thu nhập, tạo việc làm hoặc cải
thiện khả năng tiếp cận các dịch vụ thiết yếu cho nhóm này.
Hai là, bảo đảm tính bền vững tài chính: Mô hình IB phải
thương mại khả thi và tự thân vận hành bền vững. Doanh nghiệp cần có lợi nhuận
hoặc ít nhất hòa vốn để duy trì và mở rộng hoạt động về lâu dài. Nhờ có lợi nhuận,
công ty mới có thể coi người thu nhập thấp là đối tác, khách hàng chứ không phải
là người thụ hưởng miễn phí, đồng thời tái đầu tư để mở rộng tác động. Nói ngắn
gọn, mục tiêu xã hội song hành cùng mục tiêu kinh doanh, tạo động lực win-win
cho cả hai phía.
Thứ ba, khả năng mở rộng quy mô: Một doanh nghiệp bao trùm
thường hướng đến việc phục vụ số lượng người lớn để tối đa hóa tác động xã hội.
Càng nhiều người thu nhập thấp được tham gia hoặc thụ hưởng, mô hình càng thành
công. Trên thực tế, 4,5 tỷ người ở đáy kim tự tháp đại diện cho thị trường tiêu
dùng trị giá 5 nghìn tỷ USD mỗi năm, một cơ hội thị trường khổng lồ cho các
doanh nghiệp biết nghĩ lớn. Tiềm năng mở rộng quy mô cũng giúp các công ty IB
thu hút thêm đầu tư (đặc biệt là từ các quỹ đầu tư tác động quan tâm đến cả lợi
nhuận lẫn hiệu quả xã hội).
Cuối cùng, đo lường và quản lý tác động xã hội: Do hướng đến
mục tiêu xã hội, doanh nghiệp IB rất chú trọng việc theo dõi, đánh giá kết quả
đối với cộng đồng người nghèo. Các chỉ số như số người hưởng lợi, mức tăng thu
nhập, cải thiện điều kiện sống… được đo lường định kỳ để đảm bảo dự án thực sự
tạo ra thay đổi tích cực và để kịp thời điều chỉnh chiến lược nếu cần. Việc quản
lý tốt tác động giúp doanh nghiệp tối ưu hóa lợi ích cho người thu nhập thấp, đồng
thời khẳng định giá trị mô hình đối với các nhà đầu tư và đối tác.
Theo HEC Paris (2020), doanh nghiệp Kinh doanh bao trùm
là doanh nghiệp đáp ứng ba đặc điểm sau:
- Mô hình kinh doanh được nhắm tới nhóm người bị loại trừ khỏi
hoạt động kinh doanh thông thường, hoặc đang có nguy cơ như vậy.
- Mô hình kinh doanh có mục tiêu gỡ bỏ một hoặc vài những
"rào cản bao trùm" (inclusion barriers), tiêu biểu là việc cho những
người bị loại trừ tiếp cận việc làm tốt, sản phẩm thiết yếu, khoản vay và tín dụng
đáng giá.
- Mô hình kinh doanh theo đuổi lợi nhuận và khả thi thương mại,
đặc biệt nhấn mạnh vai trò chia sẻ giá trị công bằng cho tất cả.
Qua nhiều những góc nhìn như vậy, ta có thể hiểu rằng Kinh
doanh bao trùm là mô hình kinh doanh khác biệt hẳn so với truyền thống hoặc các
mô hình xã hội. Một mô hình theo đuổi lợi nhuận qua việc tích hợp nhóm người yếu
thế hơn vào những chuỗi giá trị thay vì cung cấp hỗ trợ ngoại lai đảm bảo sự bền
vững và tác động sâu sắc hơn tới xã hội.
Trên thế giới, nhiều doanh nghiệp tiên
phong đã áp dụng mô hình Inclusive Business thành công
Ví dụ về mô hình Inclusive Business
Trên thế giới, nhiều doanh nghiệp tiên phong đã áp dụng mô
hình Inclusive Business thành công, trải rộng ở nhiều lĩnh vực từ tài chính, hạ
tầng đến nông nghiệp. Dưới đây là một số ví dụ tiêu biểu:
Về dịch vụ tài chính: Ứng dụng ví điện tử M-PESA tại
Kenya cho phép những người dân không có tài khoản ngân hàng thực hiện giao dịch
tiền tệ qua điện thoại di động một cách dễ dàng. Ra mắt từ 2007, M-PESA đã thu
hút 15 triệu người dùng Kenya, phần lớn trước đó phải giao dịch hoàn toàn bằng
tiền mặt. Thành công của M-PESA cho thấy người thu nhập thấp là một thị trường
lớn cho các dịch vụ tài chính sáng tạo, đồng thời giúp hàng triệu người tiếp cận
dịch vụ thanh toán an toàn, thuận tiện.
Trong lĩnh vực hạ tầng nước sạch: Tại thủ đô Manila
(Philippines), công ty Manila Water triển khai chương trình "Nước cho cộng
đồng nghèo" (Tubig Para Sa Barangay) để kết nối các khu ổ chuột vào mạng
lưới cấp nước đô thị. Công ty hợp tác với chính quyền địa phương và tổ chức cộng
đồng, hỗ trợ lắp đặt đường ống và đồng hồ nước với chi phí phù hợp. Kết quả,
chương trình đã cung cấp nước sạch 24/7 cho khoảng 1,7 triệu cư dân thu nhập thấp,
giúp họ trả tiền nước rẻ hơn 20 lần so với trước đây phải mua từ người bán nước
lẻ. Đồng thời, Manila Water mở rộng được thị trường và giảm thất thoát do sử dụng
nước trái phép, chứng minh mô hình kinh doanh bao trùm đôi bên cùng có lợi.
Trong nông nghiệp: Công ty Nature's Nectar tại Zambia
hợp tác với các hộ nuôi ong quy mô nhỏ, những người trước đây gặp khó khăn
trong việc tiếp cận thị trường. Doanh nghiệp cung cấp thùng ong hiện đại, đào tạo
kỹ thuật và thu mua mật ong với giá ổn định, giúp các nông hộ tăng thu nhập lên
20-30% so với trước, là ví dụ điển hình về doanh nghiệp bao trùm trong nông
nghiệp: vừa đảm bảo nguồn nguyên liệu chất lượng cho nhà thu mua, vừa cải thiện
sinh kế cho người sản xuất nhỏ lẻ.
Trong ngành phân phối và bán lẻ: Tại Ấn Độ, tập đoàn
Unilever triển khai dự án Project Shakti nhằm đưa phụ nữ nông thôn trở thành
doanh nhân vi mô phân phối hàng tiêu dùng. Được đào tạo kỹ năng bán hàng và hỗ
trợ vốn ban đầu, đến nay đã có hơn 200.000 "Shakti Amma" (các chị em
phụ nữ làng) tham gia bán sản phẩm Unilever ngay tại cộng đồng của họ. Sáng kiến
này không chỉ giúp Unilever mở rộng hệ thống phân phối tới những vùng sâu vùng
xa, mà còn trao quyền kinh tế cho phụ nữ nông thôn, tăng vị thế và thu nhập cho
họ trong gia đình và xã hội.
Lợi ích và xu hướng phát triển của Inclusive Business
Sự trỗi dậy của mô hình Inclusive Business trong những năm gần
đây cho thấy đây không chỉ là một hoạt động "làm trách nhiệm xã hội",
mà thật sự là một chiến lược kinh doanh thông minh. Nhiều doanh nghiệp lớn đã
nhận ra lợi ích thiết thực khi áp dụng cách tiếp cận bao trùm: từ việc mở rộng
thị phần, phát triển chuỗi cung ứng đa dạng hơn cho đến cải thiện hình ảnh
thương hiệu. "Kinh doanh bao trùm đã chứng minh là mô hình kinh doanh
hiệu quả", các công ty theo đuổi chiến lược này thường gặt hái lợi ích
như mở rộng thị trường và đa dạng hóa nguồn cung.
Về phía xã hội, mô hình IB góp phần giảm nghèo bền vững và
thúc đẩy mục tiêu "không ai bị bỏ lại phía sau" trong phát triển.
Thông qua việc tạo công ăn việc làm, tăng thu nhập và cải thiện tiếp cận dịch vụ
cho người thu nhập thấp, doanh nghiệp bao trùm đóng vai trò mạnh mẽ trong việc
thu hẹp khoảng cách phát triển và hỗ trợ các mục tiêu phát triển bền vững của
Liên Hợp Quốc. Chính vì thế, nhiều chính phủ và tổ chức quốc tế đang khuyến
khích nhân rộng mô hình này. Chẳng hạn, Nhóm G20 đã đưa ra khuôn khổ về doanh
nghiệp bao trùm, và ASEAN cũng xây dựng hướng dẫn thúc đẩy kinh doanh bao trùm
trong khu vực.
Tại Việt Nam, mặc dù khái niệm "kinh doanh bao
trùm" còn mới mẻ, nhà nước đã bắt đầu quan tâm thông qua các chương
trình giảm nghèo, hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ, và khuyến khích đổi mới sáng
tạo. Đồng thời, mạng lưới tư vấn viên hỗ trợ doanh nghiệp kinh doanh bao trùm
2025 đã được thành lập với sự hợp tác của Cục Phát triển doanh nghiệp tư nhân
và kinh tế tập thể (Bộ Tài chính) cùng Trung tâm Sáng tạo và Ươm tạo FTU (FIIS)
theo quy định tại Nghị định số 80/2021/NĐ-CP. Tất cả những mảnh ghép đó đã tạo
tiền đề cho mô hình IB tại phát triển tại Việt Nam.
Như vậy, Inclusive Business mở ra một tư duy kinh doanh mới mẻ: tìm kiếm lợi nhuận song song với tạo giá trị chung cho xã hội. Thay vì làm từ thiện tách biệt khỏi kinh doanh, doanh nghiệp bao trùm đan cài mục tiêu xã hội vào chiến lược kinh doanh của mình. Những câu chuyện thành công từ nhiều nơi cho thấy mô hình này hoàn toàn khả thi về thương mại, đồng thời mang lại hy vọng về một nền kinh tế không loại trừ ai, nơi người nghèo cũng có cơ hội vươn lên thông qua sức mạnh thị trường.
VTV