Tại hội nghị thượng đỉnh Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), Trung Quốc và khối ASEAN đã nâng cấp hiệp định thương mại tự do trong các lĩnh vực bảo vệ môi trường, chất lượng sản phẩm và hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ.

ASEAN đang đối mặt với nhiều thách thức?

Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường đã đặt thỏa thuận này trong bối cảnh những thách thức phát triển lớn hơn mà các quốc gia ASEAN đang phải đối mặt, khi họ phải chịu mức thuế quan cao một cách bất công.

Một dấu mốc đáng chú ý khác tại hội nghị thượng đỉnh là sự gia nhập chính thức của Đông Timor, một đối tác kinh tế và thương mại quan trọng của Trung Quốc, Indonesia và Singapore.

Công nhân lắp ráp ô tô tại nhà máy xe điện BYD ở Rayong, Thái Lan

ASEAN đã là đối tác thương mại chính của Trung Quốc kể từ năm 2020, với kim ngạch thương mại song phương tăng vọt từ 160 tỷ USD năm 2006 lên gần 1 nghìn tỷ đô la Mỹ vào năm 2024. Các khoản đầu tư của Trung Quốc vào cơ sở hạ tầng, từ đường sắt đến cảng biển, từ đường ống dẫn khí đến lưới điện đã đóng vai trò quan trọng ở Myanmar, Campuchia, Lào cũng như các quốc gia ven biển như Indonesia và Malaysia.

Trên đường phố Thái Lan, người ta có thể dễ dàng bắt gặp một chiếc xe BYD. Công ty xe điện (EV) Trung Quốc này đã mở nhà máy đầu tiên bên ngoài Trung Quốc tại quốc gia Đông Nam Á này. Quan hệ đối tác SAIC Motor-CP cũng phản ánh chiều sâu và tốc độ tích hợp chuỗi cung ứng giữa hai nền kinh tế.

Tuy nhiên, thực tế phức tạp hơn nhiều. Theo Brian Wong, Cố vấn chiến lược cho Hiệp hội Toàn cầu Oxford, dưới góc độ của các nhà hoạch định chính sách, giới tinh hoa doanh nghiệp và sinh viên trẻ ở các nước ASEAN, sự trỗi dậy của Trung Quốc giống như một "con dao hai lưỡi".

Chuyên gia này chỉ ra, Trung Quốc vừa là một nguồn xuất khẩu thiết yếu, vừa là một thế lực đáng gờm, đe dọa cạnh tranh với phần lớn các nhà sản xuất trong nước. Sự phát triển đáng kinh ngạc của Trung Quốc trong 40 năm qua vừa là một hình mẫu đầy tham vọng, vừa là minh chứng cho sức mạnh đáng gờm, đặc biệt là đối với những quốc gia có tranh chấp lãnh thổ lâu đời với Trung Quốc .

Khảo sát Tình hình Đông Nam Á 2025 do Viện ISEAS-Yusof Ishak thực hiện cho thấy, 52,3% số người được hỏi sẽ đứng về phía Hoa Kỳ thay vì Trung Quốc khi bị buộc phải lựa chọn giữa hai bên, một giả thuyết được đặt ra một cách kỳ lạ, mặc dù 6 trong số 10 thành viên ASEAN khi đó đã xếp hạng quốc gia này là đối tác đối thoại có liên quan chiến lược nhất đối với khu vực.

Tại Philippines, một cuộc thăm dò của OCTA Research vào tháng 8 cho thấy 85% số người được hỏi không tin tưởng Trung Quốc, với 2/3 cho rằng tình hình căng thẳng trên biển đang diễn ra là do tình hình hiện tại.

Những lo ngại lớn hơn đang bao trùm cuộc cạnh tranh khốc liệt từ các loại xe điện (EV) tinh vi và giá cả phải chăng, pin lithium, tấm pin mặt trời và hàng loạt hàng hóa sản xuất tiên tiến của Trung Quốc. Sự "tiến hóa" của các ngành công nghiệp Trung Quốc đã gây ra những hậu quả lan tỏa cho các nước láng giềng phía Nam, khi các nhà sản xuất địa phương ngày càng cảm thấy không thể cạnh tranh hiệu quả.

Ông Wong cho biết: "Các nhà lãnh đạo và nhà hoạch định chính sách Đông Nam Á nên có cái nhìn đa chiều hơn về hệ thống chính trị Trung Quốc, đồng thời tăng cường trao đổi với các bên liên quan trong lĩnh vực kinh tế".

Ví dụ, cam kết của Trung Quốc về “xây dựng một hệ thống công nghiệp hiện đại hóa” trong kế hoạch 5 năm lần thứ 15 sắp tới phần nào được thúc đẩy bởi mong muốn của Bắc Kinh chống lại nỗ lực do Mỹ dẫn đầu nhằm loại bỏ Trung Quốc khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu. Đây là một mục tiêu mà các nước ASEAN có thể tận dụng để đem lại lợi ích cho chính mình.

Mặc dù vậy, về mặt chính trị, ông Wong nhận định, Bắc Kinh cần học cách nhìn nhận chính mình qua lăng kính của các quốc gia mới nổi và người dân tại đó. Trung Quốc cần nhận thức rằng việc thể hiện sức mạnh công nghệ và năng lực kinh tế của mình vừa khiến người khác ngưỡng mộ, vừa gây e ngại.

Trung Quốc phải xoa dịu mối lo ngại của Đông Nam Á về tầm ảnh hưởng của mình, trong khi các nhà lãnh đạo ASEAN có thể hưởng lợi từ cái nhìn đa chiều hơn về Trung Quốc

Những chính sách và thông điệp mang tính khẳng định hơn, tập trung vào vai trò xây dựng của Trung Quốc trong việc giải quyết các mối lo chung của khu vực, như biến đổi khí hậu, phát triển không đồng đều, rào cản thương mại đối với hàng xuất khẩu của ASEAN và chênh lệch giáo dục, sẽ mang lại hiệu quả tích cực lâu dài.

Ông Wong nhấn mạnh, sự thừa nhận chân thành vai trò trung tâm và tầm quan trọng của các thể chế ASEAN, cùng với việc chấp nhận các khuôn khổ đối thoại đa phương, là chìa khóa cho sự ổn định.

Về phương diện thương mại, các doanh nghiệp Trung Quốc cần nỗ lực hơn nữa để gắn kết sâu rộng với địa phương, thông qua việc tuyển dụng giám đốc và quản lý người bản xứ, chủ động phục vụ cộng đồng sở tại chứ không chỉ người Hoa kiều, và phát triển năng lực hiểu biết địa chính trị khu vực.

Trong những lĩnh vực này, vẫn còn nhiều khoảng trống để cải thiện. Trong bối cảnh đó, Ủy ban Giám sát và Quản lý Tài sản Nhà nước (SASAC) cùng Bộ Thương mại Trung Quốc có vai trò định hướng then chốt. Hai cơ quan này có thể thúc đẩy quá trình “địa phương hóa toàn diện” của các doanh nghiệp Nhà nước và tư nhân Trung Quốc tại Đông Nam Á.

Cuối cùng, theo ông Wong, cũng giống như việc Trung Quốc từng hưởng lợi lớn nhờ quyền tiếp cận các thị trường phương Tây trong thập niên 1980–1990, trong giai đoạn đầu của cải cách và mở cửa, Bắc Kinh phải nhớ rằng quyền tiếp cận thị trường là nguồn gốc quan trọng của thiện chí quốc tế.

Tại Diễn đàn “Summer Davos” năm nay, Thủ tướng Lý Cường tuyên bố rằng Trung Quốc sẽ trở thành cường quốc tiêu dùng quy mô siêu lớn, tập trung vào việc tăng gấp đôi nhu cầu tiêu dùng hộ gia đình trong những năm tới để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

Bằng cách định vị Trung Quốc không chỉ là động cơ xuất khẩu, mà còn là một nước nhập khẩu chủ động, ông Lý đang phần nào giải tỏa lo ngại của các nước vốn phụ thuộc nặng nề vào thương mại với Trung Quốc. Giới quan sát kỳ vọng rằng những tuyên bố đó sẽ được chuyển hóa thành hành động thực chất.

Theo DĐDN